1 Każdy przyjaciel mówi: «Jestem i ja twoim przyjacielem»,
ale zdarza się przyjaciel tylko z imienia.
2 Czyż nie jest śmiertelną udręką,
gdy towarzysz i przyjaciel zmienia się w nieprzyjaciela?
3 O przewrotna skłonności! Czemu zostałaś stworzona,
by okryć ziemię podstępem?
4 W pomyślności towarzysz cieszy się wraz z przyjacielem,
a w czasie utrapienia staje przeciw niemu.
5 Towarzysz z przyjacielem trudzi się, by mieć pokarm,
a w razie wojny chwyci za tarczę.
6 Nie zapomnij w duszy swej o przyjacielu
i nie trać pamięci o nim wśród bogactw!

Doradca

7 Każdy doradca wysoko ceni swą radę,
a przecież bywa i taki, który doradza na swoją korzyść.
8 Strzeż się doradcy,
a najpierw poznaj, jakie są jego potrzeby,
- albowiem taki na swoją korzyść doradza -
czy czasem nie zyska on czegoś na tobie, jakby losem,
9 i aby, mówiąc ci: «Dobra jest twoja droga»,
nie stanął z przeciwka, by patrzeć na to, co przyjdzie na ciebie.
10 Nie naradzaj się z tym, kto na cię patrzy krzywym okiem,
a przed tymi, co ci zazdroszczą, ukryj zamiary!
11 [Nie naradzaj się] z kobietą co do jej rywalki,
z tchórzliwym co do wojny,
z kupcem co do zamiany towarów,
z handlarzem co do sprzedaży,
z zawistnym co do wdzięczności,
z niemiłosiernym co do dobroczynności,
z leniwym co do jakiejkolwiek pracy,
z okresowym najemnikiem co do zakończenia zajęcia,
z niewolnikiem opieszałym co do wielkiej pracy -
gdy chodzi o jakąkolwiek radę, nie polegaj na nich!
12 Natomiast z człowiekiem pobożnym podtrzymuj znajomość,
a także z tym, o którym wiesz, że strzeże przykazań,
którego dusza podobna do twej duszy,
i kto, jeślibyś upadł, będzie współczuł tobie.
13 Następnie trzymaj się rady twego serca,
gdyż nad nią nie masz nic godniejszego wiary.
14 Dusza bowiem człowieka zwykła czasem więcej objawić
niż siedem czat siedzących wysoko dla wypatrywania.
15 A ponad to wszystko proś Najwyższego,
aby po drodze prawdy kierował twoimi krokami.

Prawdziwa i fałszywa mądrość

16 Początkiem każdego dzieła - słowo,
a przed każdym działaniem - myśl.
17 Korzeniem zamierzeń jest serce,
skąd wyrastają cztery gałęzie:
18 dobro i zło, życie i śmierć,
a nad tym wszystkim język ma pełną władzę.
19 Bywa mędrzec, który jest mądry dla wielu innych,
a dla siebie samego jest niczym;
20 bywa mędrzec, który przez swe mowy jest znienawidzony
i wykluczą go z każdej wspaniałej uczty,
21 nie da mu Pan uznania u innych,
gdyż nie ma on żadnej mądrości.
22 Bywa mędrzec, który jest mądry dla siebie samego,
a owoce jego wiedzy okazują się na jego ciele.
23 Bywa mędrzec, który naród swój wychowuje,
a owoce jego rozumu są niezawodne.
24 Kto jest mądry dla siebie, napełniony będzie zadowoleniem,
a wszyscy, którzy go widzieć będą, nazwą go szczęśliwym.
25 Życie człowieka ma dni ograniczone,
lecz nieprzeliczone są dni Izraela.
26 Mądry uzyska chwałę u swego narodu,
a imię jego żyć będzie na wieki.

Zdrowie i umiarkowanie

27 Synu, w życiu doświadczaj siebie samego,
patrz, co jest złem dla ciebie, i tego sobie odmów!
28 Nie wszystko służy wszystkim
i nie każdy we wszystkim ma upodobanie.
29 Na żadnej uczcie nie bądź nienasycony
i nie rzucaj się na potrawy!
30 Z przejedzenia powstaje choroba,
a nieumiarkowanie powoduje rozstrój żołądka.
31 Z przejedzenia wielu umarło,
ale umiarkowany przedłuży swe życie.

1 Zmiłuj się nad nami, Panie, Boże wszystkich rzeczy, i spojrzyj,
ześlij bojaźń przed Tobą na wszystkie narody,
2 wyciągnij rękę przeciw obcym narodom,
aby widziały Twoją potęgę.
3 Tak jak przez nas wobec nich okazałeś się świętym,
tak przez nich wobec nas okaż się wielkim!
4 Niech Cię uznają, jak my uznaliśmy,
że nie ma Boga prócz Ciebie, o Panie!
5 Odnów znaki i powtórz cuda,
wsław rękę i prawe ramię!
6 Wzbudź gniew i wylej oburzenie,
zniszcz przeciwnika i zetrzyj wroga!
7 Przyspiesz czas i pomnij na przysięgę,
aby wysławiano wielkie Twoje dzieła.
8 Ogień gniewu niech strawi tego, kto się ratuje,
a ci, którzy krzywdzą Twój lud, niech znajdą zagładę!
9 Zetrzyj głowy panujących wrogów,
którzy mówią: «Prócz nas nie ma nikogo!»
10 Zgromadź wszystkie pokolenia Jakuba
i weź je w posiadanie, jak było od początku.
11 Panie, zlituj się nad narodem, który jest nazwany Twoim imieniem,
nad Izraelem, którego przyrównałeś do pierworodnego.
12 Miej miłosierdzie nad Twoim świętym miastem,
nad Jeruzalem, miejsce Twego odpoczynku!
13 Napełnij Syjon wysławianiem Twej mocy
i lud Twój chwałą swoją!
14 Daj świadectwo tym, którzy od początku są Twoimi stworzeniami,
i wypełnij proroctwa, dane w Twym imieniu!
15 Daj zapłatę tym, którzy oczekują Ciebie,
i prorocy Twoi niech się okażą prawdomówni!
16 Wysłuchaj, Panie, błagania Twych sług,
zgodnie z błogosławieństwem Aaronowym nad Twoim ludem.
17 Niech wszyscy na ziemi poznają,
że jesteś Panem i Bogiem wieków.

Naucz się roztropnie rozróżniać

18 Żołądek przyjmuje każde pożywienie,
ale jeden pokarm jest lepszy od drugiego.
19 Jak podniebienie rozróżni pokarm z dziczyzny,
tak serce mądre - mowy kłamliwe.
20 Serce przewrotne wyrządza przykrości,
ale człowiek z wielkim doświadczeniem będzie umiał mu odpłacić.
21 Kobieta przyjmie każdego męża,
lecz jedna dziewczyna jest lepsza od drugiej.
22 Piękność kobiety rozwesela oblicze
i przewyższa wszystkie pożądania człowieka;
23 a jeśli w słowach swych mieć będzie ona współczucie i słodycz,
mąż jej nie jest już jak inni ludzie.
24 Kto zdobędzie żonę, ma początek pomyślności,
pomoc podobną do siebie i słup oparcia.
25 Gdzie nie ma ogrodzenia, rozdrapią posiadłość,
a gdzie brakuje żony, tam mąż wzdycha zbłąkany.
26 Któż będzie ufał gromadzie żołnierzy,
co chodzi od miasta do miasta?
27 Tak samo - człowiekowi, który nie ma gniazda
i zatrzymuje się tam, gdzie go mrok zastanie.

1 Kto zachowuje Prawo, mnoży ofiary,
a kto zważa na przykazania, składa ofiary dziękczynne.
2 Kto świadczy dobrodziejstwa, przynosi ofiary z najczystszej mąki,
a kto daje jałmużnę, składa ofiarę uwielbienia.
3 Oddalenie się od zła jest upodobaniem Pana,
a oddalenie się od niesprawiedliwości jest jak ofiara przebłagalna.
4 Nie ukazuj się przed Panem z próżnymi rękami,
wszystko to bowiem [dzieje się]1 według przykazania.
5 Dar ofiarny sprawiedliwego namaszcza ołtarz tłustością,
a przyjemny jej zapach unosi się przed Najwyższego.
6 Ofiara męża sprawiedliwego jest przyjemna,
a pamięć o niej nie pójdzie w zapomnienie.
7 Chwal Pana hojnym darem
i nie zmniejszaj ofiary z pierwocin rąk twoich!
8 Przy każdym darze twarz twoją rozpogódź
i z weselem poświęć dziesięcinę!
9 Dawaj Najwyższemu tak, jak On ci daje,
hojny dar według swej możności!
10 ponieważ Pan jest tym, kto odpłaca,
i siedemkroć razy więcej odda tobie.

Sprawiedliwość Boża

11 Nie staraj się przekupić Go darem, bo nie będzie przyjęty,
ani nie pokładaj nadziei w ofierze niesprawiedliwej,
12 ponieważ Pan jest Sędzią,
który nie ma względu na osoby.
13 Nie będzie miał On względu na osobę przeciw biednemu,
owszem, wysłucha prośby pokrzywdzonego.
14 Nie lekceważy błagania sieroty
i wdowy, kiedy się skarży.
15 Czyż łzy wdowy nie spływają po policzkach,
a jej lament nie świadczy przeciw temu, kto je wyciska?
16 Kto służy Bogu, z upodobaniem będzie przyjęty,
a błaganie jego dosięgnie obłoków.
17 Modlitwa biednego przeniknie obłoki
i nie ustanie, aż dojdzie do celu.
18 Nie odstąpi ona, aż wejrzy Najwyższy
i ujmie się za sprawiedliwymi, i wyda słuszny wyrok.
19 Pan nie będzie zwlekał
i nie będzie dłużej okazywał tym cierpliwości,
20 aż zetrze biodra tych, co są bez litości,
weźmie pomstę na poganach,
21 wytraci tłum pyszałków
i skruszy berła niesprawiedliwych;
22 odda człowiekowi według jego czynów,
dzieła zaś ludzi osądzi według ich zamiarów,
23 wyda sprawiedliwy wyrok swojemu ludowi
i uraduje go swym miłosierdziem.
24 Piękne jest miłosierdzie przychodzące w czasie utrapienia,
jak chmury deszczowe - w czasie posuchy.

1 Mąż głupi miewa czcze i zwodnicze nadzieje,
a marzenia senne uskrzydlają bezrozumnych.
2 Podobny do chwytającego cień i goniącego wiatr
jest ten, kto się opiera na marzeniach sennych.
3 Marzenia senne podobne są do obrazów w zwierciadle,
naprzeciw oblicza - odbicie oblicza.
4 Co można oczyścić rzeczą nieczystą?
Z kłamstwa jakaż może wyjść prawda?
5 Wróżbiarstwo, przepowiednie z lotu ptaków i marzenia senne są bez wartości,
jak urojenia, które tworzy serce rodzącej.
6 Poza wypadkiem, gdy Najwyższy przysyła je jako nawiedzenie,
nie przykładaj do nich serca!
7 Marzenia senne bardzo wielu w błąd wprowadziły,
którzy zawierzywszy im upadli.
8 Prawo wypełni się bez kłamstwa,
a mądrość jest wypełnieniem tego, co mówią usta godne zaufania.

Podróże

9 Mąż, który podróżował, zna wiele rzeczy
i mądrze przemawiać będzie, kto ma wielkie doświadczenie.
10 Kto nie ma doświadczenia, wie mało,
a ten, kto podróżował, wzbogacił swą roztropność.
11 Wiele widziałem w moich podróżach
i więcej wiem, niż wypowiedzieć potrafię.
12 Często byłem w niebezpieczeństwie śmierci
i dzięki temu [doświadczeniu] zostałem ocalony.
13 Duch bojących się Pana żyć będzie,
albowiem ich nadzieja jest w Tym, który ich zbawia.
14 Ten, kto boi się Pana, niczego lękać się nie będzie
ani obawiać, albowiem On sam jest jego nadzieją.
15 Szczęśliwa dusza tego, który się boi Pana.
Kogóż się on trzyma i któż jest jego podporą?
16 Oczy Pana są nad tymi, którzy Go miłują -
tarcza potężna i podpora silna,
ochrona przed gorącym wichrem i osłona przed żarem południa,
zabezpieczenie przed potknięciem się i pomoc w upadku.
17 Podnosi On duszę i oświeca oczy,
daje zdrowie, życie i błogosławieństwo.

Ofiary

18 Kto przynosi na ofiarę rzecz niesprawiedliwie nabytą, ofiaruje szyderstwo:
dary bezbożnych nie są bowiem przyjemne Panu.
19 Nie ma upodobania Najwyższy w ofiarach ludzi bezbożnych,
a grzechy przebacza nie przez wzgląd na mnóstwo ofiar.
20 Jakby na ofiarę zabijał syna w obecności jego ojca,
tak czyni ten, co składa w ofierze [rzecz wziętą] z własności ubogich.
21 Nędzny chleb jest życiem biednych,
a kto go zabiera, jest zabójcą.
22 Zabija bliźniego, kto mu zabiera środki do życia,
i krew wylewa, kto pozbawia zapłaty robotnika.
23 Jeśli jeden buduje, a drugi rozwala,
jakiż pożytek im zostaje, poza trudem?
24 Jeden się modli, a drugi przeklina:
czyjego wołania Pan wysłucha?
25 Ten, kto się umył po dotknięciu trupa i znów się go dotknął,
jakiż pożytek odniósł ze swego obmycia?
26 Taki jest człowiek, który pości za swoje grzechy,
a wraca i czyni znów to samo.
Któż wysłucha jego modlitwy
i jakiż pożytek z jego uniżenia?

1 Nie spadnie zło na bojącego się Pana,
a jeśli będzie doświadczany, dozna wybawienia.
2 Człowiek mądry nie będzie nienawidził Prawa,
ale kto obłudnie wobec niego postępuje, jest jak okręt w czasie burzy.
3 Człowiek mądry zawierzy Prawu,
ono będzie dlań niezawodne jak wyrocznia urim i tummim.
4 Przygotuj mowę, a słuchać cię będą,
zbierz swą wiedzę i odpowiadaj!
5 Wnętrze głupiego jest jak koło u ciężkiego wozu
i jak oś obracająca się - jego myślenie.
6 Przyjaciel niestały podobny jest do ogiera,
który rży pod każdym jeźdźcem.

Nierówność położenia

7 Dlaczego jeden dzień góruje nad drugim,
chociaż światło wszystkich dni roku pochodzi od słońca?
8 W myśli swej Pan je wyodrębnił
i On rozróżnił czasy i święta.
9 Jedne z nich wywyższył i uświęcił,
a inne zaliczył do dni zwyczajnych.
10 Wszyscy ludzie są z mułu,
i z ziemi Adam został stworzony.
11 Pan rozdzielił ich w pełni swej mądrości
i różne wyznaczył im drogi.
12 Jednych pobłogosławił i wywyższył,
uświęcił i do siebie zbliżył,
innych przeklął, poniżył
i wygnał ich z miejsc pobytu.
13 Jak glina w ręce garncarza,
który ją kształtuje według swego upodobania,
tak ludzie są w ręku Tego, który ich stworzył,
i odda im według swego sądu.
14 Jak obok zła - dobro,
a obok śmierci - życie,
tak obok bogobojnego - grzesznik.
15 Patrz na wszystkie dzieła Najwyższego,
jak występują parami, jedno obok drugiego.
16 I ja, ostatni, dołożyłem starania
jak ten, kto zbiera resztki po dokonujących winobrania.
17 Dzięki błogosławieństwu Pana postąpiłem,
i jak ten, co zbiera winogrona, napełniłem tłocznię.
18 Zważcie, że nie dla siebie samego się trudziłem,
ale dla tych wszystkich, którzy szukają umiejętności w działaniu.
19 Słuchajcie mnie, naczelnicy ludu,
i nadstawcie uszu, przewodniczący zgromadzeniu!

Bądź niezależny

20 Ani synowi, ani żonie, ani bratu, ani przyjacielowi
nie dawaj władzy nad sobą za życia,
nie oddawaj też twoich dostatków komu innemu,
abyś pożałowawszy tego, nie musiał o nie prosić.
21 Póki żyjesz i tchnienie jest w tobie,
nikomu nie dawaj nad sobą władzy.
22 Lepszą jest bowiem rzeczą, żeby dzieci ciebie prosiły,
niż żebyś ty patrzył na ręce swych synów.
23 W każdym czynie bądź tym, który góruje,
i nie przynoś ujmy swej sławie!
24 W dniu kończącym dni twego życia
i w chwili śmierci rozdaj [swoje] dziedzictwo!

Niewolnicy - słudzy

25 Dla osła - pasza, kij i ciężary;
chleb, ćwiczenie i praca - dla niewolnika.
26 Spraw, by sługa pracował, a znajdziesz odpoczynek,
zostaw mu ręce bez zajęcia, a szukać będzie wolności.
27 Jarzmo i rzemień zginają kark,
a słudze krnąbrnemu wałek i dochodzenia.
28 Wyślij go do pracy, by nie był bez zajęcia,
lenistwo bowiem nauczyło wiele złego.
29 Daj go do pracy jemu odpowiedniej,
a jeśliby cię nie słuchał, zakuj go w cięższe kajdany,
30 ale nie przebieraj miary względem żadnego człowieka
i nie czyń nic bez zastanowienia!
31 Jeśli masz sługę, niech ci będzie jak ty sam sobie,
ponieważ za krew go nabyłeś.
32 Jeśli masz sługę, postępuj z nim jak z bratem,
ponieważ potrzebować go będziesz jak siebie samego.
33 Jeśli go skrzywdzisz, a on ucieknie,
na jakiej drodze szukać go będziesz?

1 Jeśli posadzono cię na pierwszym miejscu, nie wbijaj się w pychę,
bądź między nimi jak jeden z nich,
miej staranie o nich, a dopiero potem usiądź!
2 Gdy wykonasz wszystko, co do ciebie należy, zajmij swoje miejsce,
abyś się radował wraz z nimi
i otrzymał wieniec za umiejętność kierowania ucztą.
3 Mów, starcze, tobie to bowiem przystoi,
jednak z dokładnym wyczuciem, abyś nie przeszkadzał muzyce.
4 A kiedy jej słuchają, nie rozwódź się mową
ani nie okazuj swej mądrości w niestosownym czasie!
5 Czym pieczęć z rubinu w złotej oprawie,
tym koncert muzyków na uczcie przy winie.
6 Jak pieczęć szmaragdowa w złotym obramowaniu,
tak melodia muzyków przy słodkim winie.
7 Przemów, młodzieńcze, jeśli już musisz,
skoro cię o to usilnie dwa razy proszono.
8 Mów zwięźle, w niewielu słowach [zamknij] wiele treści,
okaż, że jesteś taki, który coś wie, a zarazem umie milczeć.
9 Nie wywyższaj się między dostojnikami,
a gdy inny mówi, wiele nie gadaj!
10 Przed grzmotem przelatuje błyskawica,
a przed skromnym człowiekiem idzie przychylność.
11 Gdy przyjdzie czas, powstań, nie bądź ostatni,
idź szybko do domu i nie postępuj lekkomyślnie!
12 Tam możesz się zabawić i czynić, co ci się podoba,
ale nie grzesz mową zuchwałą!
13 Za wszystko wysławiaj Tego, który cię stworzył
i który cię upaja swoimi dobrami.

Bojaźń Boża

14 Kto się boi Pana, otrzyma wychowanie,
a którzy od wczesnego rana Go szukają, znajdą [Jego] upodobanie.
15 Ten, kto bada Prawo, życie swe nim wypełni,
ale obłudnik znajdzie w nim sposobność do upadku.
16 Którzy się Pana boją, zrozumieją Prawo,
a ich sprawiedliwość jak światło zabłyśnie.
17 Człowiek grzeszny unika nagany
i według swej woli tłumaczy Prawo.
18 Człowiek roztropny nie gardzi myślą [obcą],
a głupi i pyszny niczym się nie przejmuje.
19 Nic nie czyń bez zastanowienia,
a nie będziesz żałował swego czynu.
20 Na drogę wyboistą nie wchodź,
abyś nogą nie uderzył o kamień.
21 Nie czuj się bezpieczny na drodze bez przeszkód
22 i miej się na baczności na swoich ścieżkach!
23 We wszystkich czynach uważaj na siebie samego,
przez to zachowasz przykazania.
24 Albowiem kto wierzy Prawu, zachowuje przykazania,
a kto zaufał Panu, nie poniesie szkody.

1 Bezsenność z powodu bogactwa wyczerpuje ciało,
a troska o nie oddala sen.
2 Troska nocnego czuwania oddala drzemkę,
bardziej niż ciężka choroba wybija ze snu.
3 Bogacz się trudzi, aby zbierać pieniądze,
a gdy przestaje, syci się rozkoszami.
4 Biedak się trudzi, nie mając środków do życia,
a gdy przestaje, popada w nędzę.
5 Ten, kto złoto miłuje, nie ustrzeże się winy,
a ten, kto goni za zyskami, przez nie zostanie oszukany.
6 Wielu złoto doprowadziło do upadku,
a zguba ich stała się jawna.
7 Jest ono zasiekami z drzewa na drodze tych, co za nim szaleją,
a kto jest głupi, w nich uwięźnie.
8 Błogosławiony bogacz, którego znaleziono bez winy,
który nie gonił za złotem.
9 Któż to jest? Wychwalać go będziemy,
uczynił bowiem rzeczy podziw wzbudzające między swoim ludem.
10 Któż poddany pod tym względem próbie został doskonały?
Poczytane mu to będzie za chlubę.
Kto mógł zgrzeszyć, a nie zgrzeszył,
uczynić źle, a nie uczynił?
11 Dobra jego zostaną utwierdzone,
a zgromadzenie opowiadać będzie jego dobrodziejstwa.

Uczty

12 Zająłeś miejsce przy stole suto zastawionym?
Nie otwieraj nad nim gardzieli
i nie wołaj: «Jakże wiele na nim!»
13 Pamiętaj, że źle jest mieć oko chciwe.
Cóż między rzeczami stworzonymi gorszego nad takie oko,
które z powodu każdej rzeczy napełnia się łzami.
14 Po to, co ktoś sobie upatrzył, nie wyciągaj ręki
i nie pchaj się wraz z nim do półmiska!
15 Osądzaj sprawy bliźniego według swoich własnych
i nad każdą sprawą się namyśl!
16 Jedz, co leży przed tobą, jak człowiek,
nie bądź żarłoczny, abyś nie wzbudził odrazy.
17 Przez dobre wychowanie pierwszy zaprzestań [jedzenia],
nie bądź nienasycony, byś kogo nie zraził.
18 Jeśli zajmiesz miejsce między wieloma,
nie wyciągaj ręki jako pierwszy spomiędzy nich.
19 Jakże mało wystarcza człowiekowi dobrze wychowanemu,
na łóżku swym nie będzie ciężko oddychał.
20 Zdrowy jest sen [człowieka], gdy ma umiarkowanie syty żołądek,
wstaje on wcześnie, jest panem samego siebie.
Udręka bezsenności, bóle żołądka
i kolki w brzuchu - u łakomego człowieka.
21 A jeśli byłbyś zmuszony do jedzenia,
wstań, zrzuć to na uboczu, a ulżysz sobie.
22 Słuchaj mnie, synu, i nie gardź mną,
w końcu uznasz słowa moje za słuszne.
We wszystkich czynach swych bądź uważny,
a żadna choroba nie zbliży się do ciebie.
23 Wargi wychwalać będą tego, kto hojny jest na ucztach,
i prawdziwe jest świadectwo o jego szlachetności.
24 Miasto będzie szemrać przeciw skąpemu na ucztach
i świadectwo o jego sknerstwie jest prawdziwe.

Wino

25 Przy piciu wina nie bądź zbyt odważny,
albowiem ono zgubiło wielu.
26 Jak w kuźni próbuje się twardość stali zanurzając ją w wodzie,
tak wino doświadcza przez bójkę serca zuchwalców.
27 Wino dla ludzi jest życiem,
jeżeli pić je będziesz w miarę.
Jakież ma życie ten, który jest pozbawiony wina?
Stworzone jest ono bowiem dla rozweselenia ludzi.
28 Zadowolenie serca i radość duszy
daje wino pite w swoim czasie i z umiarkowaniem.
29 Udręczeniem dla duszy jest zaś wino pite w nadmiernej ilości,
wśród podniecenia i zwady.
30 Pijaństwo powiększa szał głupiego na jego zgubę,
osłabia siły i sprowadza rany.
31 Na uczcie przy piciu nie rób wymówek bliźniemu
ani nie lekceważ go z powodu jego wesołości;
nie mów mu słów obelżywych
ani nie drażnij go żądaniem zwrotu [długu]!

1 Kto miłuje swego syna, często używa na niego rózgi,
aby na końcu mógł się nim cieszyć.
2 Kto wychowuje swego syna, będzie miał z niego pociechę
i dumny będzie z niego między znajomymi.
3 Kto kształci swego syna, budzi zazdrość u wroga,
a wobec przyjaciół będzie nim się cieszył.
4 Skończył życie jego ojciec, ale jakby nie umarł,
gdyż podobnego sobie zostawił.
5 W czasie życia swego widział go i doznał radości,
a i przy śmierci swej nie został zasmucony.
6 Przeciwnikom zostawił mściciela,
a przyjaciołom tego, który im okaże wdzięczność.
7 Rozpieszcza syna swego ten, kto opatruje każdą jego ranę
i komu na każdy jego głos wzruszają się wnętrzności.
8 Koń nieujeżdżony jest narowisty,
a syn zostawiony samemu sobie staje się zuchwały.
9 Pieść dziecko, a wprawi cię w osłupienie,
baw się nim, a sprawi ci smutek.
10 Nie śmiej się razem z nim, abyś nie został wraz z nim zasmucony
i abyś na koniec nie zgrzytał zębami.
11 W młodości nie dawaj mu zbytniej swobody,
12 okładaj razami boki jego, gdy jest jeszcze młody,
aby, gdy zmężnieje, nie odmówił ci posłuchu.
13 Wychowuj syna swego i używaj do pracy,
abyś nie został zaskoczony jego bezczelnością.

Zdrowie i bogactwo

14 Więcej wart biedny a zdrowy o silnej postawie,
niż bogaty a ukarany na swym ciele [chorobą].
15 Zdrowie i siła lepsze są niż wszystko złoto,
a mocne ciało niż niezmierny majątek.
16 Nie ma większego bogactwa nad zdrowie ciała
i nie ma zadowolenia nad radość serca.
17 Lepsza jest śmierć niż przykre życie
i lepszy wieczny odpoczynek niż stała choroba.
18 Łakocie położone przed zamkniętymi ustami
to stosy żywności leżące na grobie.
19 Na cóż się przyda ofiara z owoców bożkowi?
Nie będzie przecież jadł ani czuł zapachu -
tak jest z tym, kogo Pan doświadcza.
20 Patrzy oczami i wzdycha,
jak wzdycha eunuch obejmujący dziewicę.

Radość

21 Nie wydawaj duszy swej smutkowi
ani nie dręcz siebie myślami.
22 Radość serca jest życiem człowieka,
a wesołość męża przedłuża dni jego.
23 Wytłumacz sobie samemu, pociesz swoje serce,
i oddal długotrwały smutek od siebie;
bo smutek zgubił wielu
i nie ma z niego żadnego pożytku.
24 Zazdrość i gniew skracają dni,
a zmartwienie sprowadza przedwczesną starość.
25 Gdy serce pogodne - dobry apetyt,
zatroszczy się ono o pokarmy.

1 Kto jest miłosierny, pożycza bliźniemu,
a kto wspomaga go swą ręką, wypełnia przykazania.
2 Pożycz bliźniemu, gdy jest w potrzebie,
a także oddaj mu w swoim czasie;
3 dotrzymaj słowa, bądź godny jego zaufania,
a zawsze znajdziesz to, czego będziesz potrzebował.
4 Wielu uważa pożyczkę za rzecz znalezioną
i sprawia kłopot tym, którzy ich wspomogli.
5 Do czasu, zanim otrzyma, całuje jego ręce
i o bogactwach bliźniego mówi cichym głosem;
ale się ociąga, gdy przyjdzie pora zwrotu,
i oddaje w zamian słowa niezadowolenia
i na złe czasy się skarży.
6 Jeśli zaś zdoła, zwróci zaledwie połowę,
i należy uważać to za rzecz znalezioną;
a jeśli nie będzie mógł, pozbawi go pieniędzy,
uczyni go sobie bez powodu wrogiem,
odda mu przekleństwa i obelgi
i zamiast czci, zapłaci mu zelżywością.
7 Wielu się więc powstrzymuje nie z powodu złego usposobienia,
ale z obawy, by nie tracić na próżno.

Jałmużna

8 Poza tym bądź dla biednego łaskawy
i nie daj mu długo czekać na jałmużnę!
9 Zgodnie z przykazaniem przyjdź z pomocą biednemu
i stosownie do jego potrzeby nie odsyłaj go z pustymi rękami!
10 Strać raczej pieniądze dla brata i przyjaciela,
niżby miały zardzewieć, zmarnować się pod kamieniem.
11 Umieść skarb twój według przykazań Najwyższego,
a korzystniejsze to będzie dla ciebie niż złoto.
12 Zamknij jałmużnę w spichlerzach twoich,
a ona wybawi cię z każdego nieszczęścia.
13 Lepiej niż tarcza mocna, niżeli ciężka włócznia
za ciebie walczyć będzie z wrogiem.

Poręka

14 Człowiek dobry ręczyć będzie za bliźniego,
i byłby bezwstydny, gdyby go odtrącił.
15 Nie zapominaj dobrodziejstw poręczyciela,
dał bowiem życie swoje za ciebie.
16 Grzesznik za nic sobie ma dobrodziejstwa poręczyciela
i bez wdzięczności w sercu odtrąca swego wybawcę.
17 Ręczenie zgubiło wielu uczciwych
i wstrząsnęło nimi jak morska fala.
18 Ludzi możnych wypędziło z kraju,
tak że zabłądzili między obce narody.
19 Grzesznik, który narzuca się z ręczeniem,
goniąc za zyskiem, popadnie pod wyroki sądowe.
20 Pomagaj bliźniemu według swej możności,
a uważaj na siebie, abyś i ty nie upadł.

Gościnność

21 Pierwsze potrzeby życia: woda, chleb, odzienie
i dom, by osłonić nagość.
22 Lepsze jest życie biednego pod dachem z tarcic
niż wspaniałe uczty u obcych.
23 Bądź zadowolony, czy masz mało czy dużo,
a nie posłyszysz wymówek, że jesteś przybyszem.
24 Przykre to życie chodzić od domu do domu,
a tam, gdzie mieszkasz jako obcy, ust nie otworzysz.
25 Choć przyjmiesz kogoś do stołu i dasz pić, bez otrzymania podzięki
posłyszysz przykre słowa:
26 «Chodź, przybyszu, przygotuj stół,
a jeśli co masz w ręku, nakarm mnie!
27 Przybyszu, zrób miejsce godniejszemu,
brat w gościnę przybył do mnie, potrzebuję mieszkania».
28 Ciężkie są dla człowieka rozumnego
obelgi wierzyciela i wymawianie gościny.

1 Tego, który się mści, spotka zemsta Pana:
On grzechy jego dokładnie zachowa w pamięci.
2 Odpuść przewinę bliźniemu,
a wówczas, gdy błagać będziesz, zostaną ci odpuszczone grzechy.
3 Gdy człowiek żywi złość przeciw drugiemu,
jakże u Pana szukać będzie uzdrowienia?
4 Nie ma on miłosierdzia nad człowiekiem do siebie podobnym,
jakże błagać będzie o odpuszczenie swoich własnych grzechów?
5 Sam będąc ciałem trwa w nienawiści,
któż więc odpokutuje za jego przewinienia?
6 Pamiętaj na ostatnie rzeczy i przestań nienawidzić;
- na rozkład ciała, na śmierć, i trzymaj się przykazań!
7 Pamiętaj na przykazania i nie miej w nienawiści bliźniego,
- na przymierze Najwyższego, i daruj obrazę!

Kłótnie

8 Unikaj waśni, a umniejszysz grzechy,
człowiek bowiem popędliwy wszczynać będzie kłótnie.
9 Grzesznik szerzy niezgodę między przyjaciółmi
i rzuca oszczerstwo między tych, co żyją w zgodzie.
10 Jakie jest paliwo, tak się ogień rozpala,
jaka jest zapamiętałość w kłótni, tak się ona wzmaga;
jaka siła człowieka, taka będzie jego zapalczywość,
i zależnie od zamożności, gniew jego będzie rosnąć.
11 Gwałtowna sprzeczka roznieca ogień,
a gwałtowna kłótnia wylewa krew.
12 Jeśli dmuchać będziesz na iskrę - zapłonie,
a jeśli spluniesz na nią - zgaśnie,
a jedno i drugie pochodzi z ust twoich.

Złe języki

13 Przeklinajcie potwarcę i dwujęzycznego:
wielu bowiem zgubili żyjących w zgodzie.
14 Trzeci język wielu uczynił nieszczęśliwymi
i skazał ich na tułaczkę od narodu do narodu,
zburzył miasta potężne
i domy możnych obalił.
15 Trzeci język oddalił żony od mężów
i pozbawił je owocu ich trudów.
16 Kto nastawia mu ucha, nie znajdzie spoczynku
ani nie będzie mieszkał spokojnie.
17 Uderzenie rózgi wywołuje sińce,
uderzenie języka łamie kości.
18 Wielu padło od ostrza miecza,
ale nie tylu, co od języka.
19 Szczęśliwy, kto przed nim był zasłonięty,
kto nie doświadczył jego złości,
kto nie dźwigał jego jarzma
i nie był związany jego pętami.
20 Jarzmo jego to jarzmo żelazne,
a pęta jego - pęta z brązu.
21 Straszna jest śmierć, którą on sprowadził,
nawet Szeol jest lepszy od niego.
22 Nie będzie on panował nad bogobojnymi
i nie będą się palili w jego płomieniu.
23 Natomiast ci, którzy Pana porzucają, weń wpadną,
zapali się w nich i nie będzie wygaszony;
jak lew będzie przeciw nim wysłany
i rozszarpie ich jak pantera.
24 Uważaj! Otocz posiadłość swą płotem z cierni,
srebro swoje i złoto mocno zawiąż;
25 słowom twoim spraw wagę i ciężarki,
a ustom drzwi i zasuwę!
26 Uważaj, abyś się w nim nie potknął,
i byś nie upadł przed tym, kto ci gotuje zasadzkę.