1 Nie pragnij wielkiej liczby dzieci, jeśliby miały być przewrotne,
ani nie chwal się synami bezbożnymi!
2 I chociażby byli liczni, nie chełp się nimi,
jeśli bojaźni Pańskiej nie mają.
3 Nie licz na ich życie
ani nie zwracaj uwagi na wielką ich liczbę!
Więcej bowiem może znaczyć jeden niż tysiąc
i lepiej umrzeć bezdzietnym, niż mieć dzieci bezbożne.
4 Przez jednego mądrego miasto się zaludnia,
a pokolenie żyjących bez Prawa zmarnieje.
5 Wiele takich rzeczy widziało moje oko,
a jeszcze więcej słyszało me ucho.
6 W zgromadzeniu grzeszników zapalił się ogień
i przeciw narodowi buntowniczemu gniew się rozżarzył.
7 Nie przepuścił [Pan] dawnym olbrzymom,
którzy się zbuntowali ufni w swą siłę.
8 Nie darował współmieszkańcom Lota,
których zatracił z powodu ich pychy.
9 Nie miał miłosierdzia nad narodem zatracenia,
co został zgładzony z powodu swych grzechów.
10 Podobnie postąpił z sześciuset tysiącami pieszych,
którzy zebrali się w twardości swego serca.
11 I chociażby był tylko jeden twardego karku,
byłoby dziwne, gdyby został bez kary.
Ma Pan miłosierdzie, ale i zapalczywość,
hojny w zmiłowania, ale i gniew wylewa.
12 Jak wielkie miłosierdzie, tak wielka i Jego surowość,
sądzi człowieka według jego uczynków.
13 Nie ucieknie grzesznik z rzeczą skradzioną
ani cierpliwość bogobojnego nie dozna zawodu.
14 Każdej jałmużnie bowiem wyznaczy miejsce
i każdy według uczynków swych znajdzie [odpłatę].

Wszechwiedzący i wszechmocny jest Pan

17 Nie mów: «Ukryję się przed Panem
i któż z wysoka o mnie pamiętać będzie?
W wielkim tłumie nie będę rozpoznany
i czymże jest moja dusza w bezmiarze stworzenia?»
18 Oto niebo i niebo niebios,
przepaść i ziemia trzęsą się od Jego wejrzenia,
19 góry też i fundamenty ziemi,
gdy na nie popatrzy, drżą z przerażenia.
20 Ale serce nie zastanawia się nad tym
i któż uważa na Jego drogi?
21 Huragan, którego człowiek nie zobaczy,
i bardzo wiele dzieł Jego pozostaje w ukryciu.
22 «Któż obwieści dzieła sprawiedliwości
albo kto się ich doczeka? Dalekie jest bowiem przymierze».
23 Tak sądzi ten, co mało posiada umiejętności,
i głupio myśli mąż bezrozumny i oszukany.

Człowiek w dziele stworzenia

24 Słuchaj mię, synu, zdobądź wiedzę
i do słów moich przyłóż swe serce!
25 Z umiarem objawię naukę
i z troskliwością wyłożę wiedzę.
26 Na rozkaz Pana, na początku, stały się Jego dzieła
i gdy tylko je stworzył, dokładnie określił ich zadanie.
27 Uporządkował je na zawsze,
od początku aż w daleką przyszłość.
Nie odczuwają głodu ani zmęczenia
i nigdy nie porzucą swego zadania,
28 żadne nie zderzy się z drugim
i Jego słowom nigdy nie odmówią posłuchu.
29 Następnie zwrócił Pan wzrok swój na ziemię
i napełnił ją dobrami swoimi.
30 Pokrył jej oblicze wszelkiego rodzaju istotami żywymi,
które do niej powrócą.

1 Ten, co Pana się boi, będzie tak czynił,
a kto trzyma się Prawa, posiądzie mądrość.
2 Jak matka wyjdzie ona naprzeciw niego
i jak młoda małżonka go przyjmie.
3 Nakarmi go chlebem rozumu
i napoi go wodą mądrości.
4 Oprze się on na niej i nie upadnie,
zbliży się do niej i nie będzie zawstydzony.
5 Wywyższy ona go ponad jego bliskich
i pośród zgromadzenia otworzy mu usta.
6 Znajdzie on wesele i wieniec uniesienia,
i wieczne imię odziedziczy.
7 Bezrozumni ludzie jej nie posiądą
i nie będą jej widzieli grzesznicy.
8 Daleka jest od pychy,
a kłamcy o niej nie przypomną sobie.
9 W ustach grzesznika hymn pochwalny nie jest stosowny,
ponieważ nie od Pana pochodzi.
10 Albowiem tylko mędrzec hymn pochwalny wypowie,
a Pan nim pokieruje.

Wolność ludzka

11 Nie mów: «Pan sprawił, że zgrzeszyłem»,
czego On nienawidzi, tego On nie będzie czynił.
12 Nie mów: «On mnie w błąd wprowadził»,
albowiem On nie potrzebuje grzesznika.
13 Pan nienawidzi wszystkiego, co wstrętne,
i nie pozwala, by ci, którzy się Go boją,
mieli z tym styczność.
14 On na początku stworzył człowieka
i zostawił go własnej mocy rozstrzygania.
15 Jeżeli zechcesz, zachowasz przykazania:
a dochować wierności jest upodobaniem.
16 Położył przed tobą ogień i wodę,
co zechcesz, po to wyciągniesz rękę.
17 Przed ludźmi życie i śmierć,
co ci się podoba, to będzie ci dane.
18 Ponieważ wielka jest mądrość Pana,
potężny jest władzą i widzi wszystko.
19 Oczy Jego patrzą na bojących się Go -
On sam poznaje każdy czyn człowieka.
20 Nikomu On nie przykazał być bezbożnym
i nikomu nie zezwolił grzeszyć.

1 Szczęśliwy mąż, który nie potknął się ustami
i nie jest przybity smutkiem grzechów.
2 Szczęśliwy, którego własna dusza nie potępia
i kto nie stracił swojej nadziei.

Zazdrość i skąpstwo

3 Dla człowieka skąpego bogactwa nie są dobrem,
a sknerze na co pieniądze?
4 Ten, który gromadzi od ust sobie odejmując, dla innych gromadzi,
a z jego dostatków inni wystawnie żyć będą.
5 Kto jest zły dla siebie, czyż będzie dobry dla innych? -
nie ucieszy się on swoimi pieniędzmi.
6 Nie ma gorszego człowieka niż ten, który jest sknerą dla siebie samego,
i to jest odpłatą za jego przewrotność:
7 jeśli coś dobrego zrobi, przez zapomnienie to uczyni,
a na ostatek okaże swą przewrotność.
8 Zły jest, kto zazdrosnym okiem patrzy,
odwraca oblicze i z góry spogląda na innych.
9 Oko chciwca nie zadowoli się tym, co posiada,
a niegodziwa przewrotność wysusza duszę.
10 Oko złe zazdrości chleba,
i brakuje go na jego stole.
11 Synu, stosownie do swej zamożności, staraj się o siebie,
a ofiary Panu godnie przynoś!
12 Pamiętaj, że śmierć nie zwleka,
a przymierze Szeolu nie zostało ci odkryte.
13 Zanim umrzesz, czyń dobrze przyjacielowi
i według swej możności wydobądź coś i daj mu!
14 Nie pozbawiaj się dobra dzisiejszego,
a przedmiot szlachetnego pożądania niech cię nie mija!
15 Czyż zostawisz drugiemu owoc swoich prac
i trudy twoje na podział losem?
16 Dawaj, bierz i staraj się o rozrywki dla siebie,
albowiem w Szeolu na próżno szukać przyjemności.
17 Wszelkie ciało starzeje się jak odzienie,
i to jest odwieczne prawo: «Na pewno umrzesz».
18 Jak gęste liście na bujnym drzewie,
jedne spadają, a drugie wyrastają,
podobnie pokolenia ciała i krwi,
jedno umiera a drugie się rodzi.
19 Każde dzieło podlegające zepsuciu przepadnie
i razem z nim pójdzie jego wykonawca.

Szczęście mędrca

20 Szczęśliwy mąż, który się ćwiczy w mądrości
i który się radzi swego rozumu,
21 który rozważa drogi jej w swym sercu
i zastanawia się nad jej ukrytymi sprawami.
22 Wyjdź za nią jak tropiciel
i na drogach jej przygotuj zasadzkę!
23 Kto zaglądać będzie przez jej okna,
kto słucha przy jej drzwiach;
24 kto zamieszka blisko jej domu
i wbije kołek w jej ściany;
25 kto postawi namiot swój przy jej boku -
ten zajmie miejsce w szczęśliwym mieszkaniu,
26 postawi swe dzieci pod jej dachem
i pod jej gałęziami będzie przebywał.
27 Ona zasłoni go przed żarem
i odpoczywać będzie w jej chwale.

1 Kto się dotyka smoły, ten się pobrudzi,
a kto z pysznym przestaje - do niego się upodobni.
2 Nie bierz ciężaru ponad swoje siły
i nie szukaj towarzystwa z możniejszym i bogatszym od siebie.
Cóż za towarzystwo może mieć garnek gliniany z metalowym kotłem?
Gdy ten uderzy, skruszy tamtego.
3 Gdy bogaty wyrządzi krzywdę, zżymać się będzie,
gdy biedny poniesie krzywdę, jeszcze sam poprosi o przebaczenie.
4 Jeśli będziesz tamtemu pożyteczny, wykorzysta ciebie,
a jeśli popadniesz w biedę, to cię opuści.
5 Jeśli coś masz, będzie żyć z tobą w przyjaźni
i wyniszczy cię, a sam się nawet nie zmartwi.
6 Jeśli będziesz mu potrzebny, będzie cię zwodzić,
uśmiechać się do ciebie, dawać nadzieję,
przemawiać pięknymi słowami, owszem spyta: «Czego potrzebujesz?»
7 Zawstydzi cię przez swoje uczty,
aż cię ogołoci dwa lub trzy razy,
na koniec wyśmieje się z ciebie,
a potem, gdy cię zobaczy, nie zwróci na ciebie uwagi
i nad tobą będzie kiwać głową.
8 Miej się na baczności, by nie dać się oszukać
ani poniżyć przez swą bezmyślność.
9 Gdy jakiś możny pan ciebie wzywa, ty się ukryj,
a tym usilniej będzie cię wzywał.
10 Nie pchaj się, aby cię nie odsunięto,
ani nie stój za daleko, żeby cię nie zapomniano.
11 Nie zamierzaj rozmawiać z nim, jakby z równym sobie,
ani nie dowierzaj jego wielu słowom;
przez swoje wielomówstwo wystawi cię na próbę
i niby uśmiechając się, dokładnie cię wybada.
12 Bez miłosierdzia jest i nie zachowuje dla siebie zwierzeń,
nie oszczędzi ci ani razów, ani więzów.
13 Zapamiętaj to sobie, uważaj pilnie,
bo się przechadzasz w towarzystwie swej zguby.
15 Każda istota żyjąca lubi podobną do siebie,
a każdy człowiek tego, kto jest mu równy.
16 Każda istota żyjąca łączy się według swego gatunku,
a człowiek przystaje do podobnego sobie.
17 Czy współżyć będzie wilk z jagnięciem?
Podobnie grzesznik ze sprawiedliwym?

Bogaty i ubogi

18 Jakiż pokój być może między hieną a psem
i jakiż pokój być może między bogatym a ubogim?
19 Dziki osioł na pustyni jest żerem dla lwów,
a biedni są łupem dla bogatego.
20 Jak obrzydliwością jest dla pysznego pokora,
tak obmierzłym dla bogatego jest biedny.
21 Kiedy bogaty się potknie, przyjaciele go podeprą,
kiedy biedny upadnie, odepchną go nawet przyjaciele.
22 Gdy bogaty wpadnie w nieszczęście, wielu ma takich, którzy mu pomogą,
gdy wstrętnie mówić będzie, jeszcze uniewinniać go będą.
Gdy natomiast biedny w nieszczęście wpadnie, będą go ganili,
a gdy mówić będzie mądrze, nie znajdzie uznania.
23 Gdy bogaty przemówi, wszyscy zamilkną
i mowę jego wynosić będą pod obłoki.
Gdy biedny przemówi, spytają: «Któż to taki?»,
a jeśliby się potknął, całkiem go obalą.
24 To bogactwo jest dobre, które jest bez grzechu,
a ubóstwo jest złem w ustach bezbożnego.
25 Serce człowieka zmienia jego twarz,
raz na dobro, to znów na zło.
26 Wyrazem serca w pomyślności - twarz wesoła,
ale wynajdywanie przypowieści - to trudne myślenie.

1 Jeśli chcesz dobrze czynić, zważ, komu masz czynić,
a będą ci wdzięczni za twe dobrodziejstwa.
2 Czyń dobrze bogobojnemu, a otrzymasz nagrodę,
jeśli nie od niego, to na pewno od Najwyższego.
3 Dobroczynność nie jest dla tego, kto trwa w złu,
ani kto nie udziela jałmużny.
4 Dawaj bogobojnemu,
a nie wspomagaj grzesznika.
5 Dobrze czyń biednemu, a nie dawaj bezbożnemu,
odmów mu chleba swego i nie użyczaj mu,
aby przypadkiem nie wziął góry nad tobą.
Znajdziesz w dwójnasób zło
za wszystko dobro, które byś mu wyświadczył.
6 Gdyż i u Najwyższego budzą odrazę grzesznicy,
wymierzy On też karę bezbożnym.
7 Dawaj dobremu,
a nie pomagaj grzesznikowi.

Prawdziwi i źli przyjaciele

8 Przyjaciela nie poznaje się w pomyślności,
wróg zaś nie zdoła się ukryć w czasie niepowodzenia.
9 Wobec pomyślności człowieka nawet wrogowie są mu przyjaciółmi,
a w niepowodzeniu oddala się nawet przyjaciel.
10 Nie wierz nigdy twemu nieprzyjacielowi,
jak bowiem spiż śniedzieje, tak i jego przewrotność.
11 Chociażby się uniżył i chodził schylony,
uważaj na siebie i strzeż się go.
Bądź względem niego jak ten, co wyczyścił zwierciadło,
a poznasz, że nie do końca było zardzewiałe.
12 Nie stawiaj go przy sobie,
aby cię nie odepchnął, a sam nie stanął na twym miejscu.
Nie sadzaj go po twojej prawej stronie,
aby nie starał się zająć twego miejsca,
dopiero wówczas zrozumiałbyś mowy moje,
a z powodu słów moich doznałbyś wyrzutów.
13 Któż się litować będzie nad zaklinaczem ukąszonym przez żmiję
i nad tymi wszystkimi, którzy się zbliżają do dzikich zwierząt?
14 Podobnie - nad tym, który przebywa z grzesznikiem
i bierze udział w jego grzechach.
15 Przez pewien czas trwa z tobą,
a jeśli się potkniesz, nie wytrwa.
16 Nieprzyjaciel ma słodycz na swoich wargach,
a w sercu zamyśla wtrącić cię do dołu;
nieprzyjaciel łzy będzie miał w oczach,
a jeśli znajdzie sposobność, krwią się nie nasyci.
17 Jeżeli przeciwności przyjdą na ciebie,
znajdziesz go wtedy pierwszego przy sobie
i niby pomagając, podbije ci piętę.
18 Głową potrząsać będzie, klaskać rękami,
wiele szeptać i zmieniać wyraz twarzy.

1 Mądrość biednego podniesie mu głowę
i posadzi go między możnymi.
2 Nie wychwalaj męża z powodu jego pięknej postawy
ani się nie brzydź człowiekiem z powodu jego wyglądu.
3 Mała jest pszczoła wśród latających stworzeń,
lecz owoc jej ma pierwszeństwo pośród słodyczy.
4 Nie chlub się ubraniem, które cię okrywa,
a w dniu twej chwały nie bądź zarozumiały:
zdumiewające są bowiem dzieła Pana
i zakryte sprawy Jego przed ludźmi.
5 Wielu poniżonych zasiadło na tronie,
i ten, o którym nikt nie myślał, nosił koronę.
6 Wielu panujących bardzo zelżono
i władców wydano w ręce obcych.

Potrzeba rozwagi

7 Nie oskarżaj, zanim dokładnie nie zbadasz,
najpierw zastanów się, a dopiero potem udzielaj nagany.
8 Nie odpowiadaj, zanim nie wysłuchasz,
a w środek mów nie wpadaj!
9 Nie wadź się o rzecz, która ci nie jest konieczna,
i nie mieszaj się do sporów grzeszników!
10 Synu, nie bierz na siebie za wiele spraw,
bo jeśli będziesz je mnożył, nie unikniesz szkody.
I choćbyś pędził, nie dopędzisz,
a uciekając nie uciekniesz.

Ufność w Panu

11 Niejeden pracuje, trudzi się i spieszy,
a tym bardziej pozostaje w tyle.
12 Niejeden słaby potrzebuje pomocy,
brak mu sił i obfituje w biedę,
lecz gdy tylko oczy Pana łaskawie na niego spojrzą,
wydźwignie On go z nędzy
13 i podniesie mu głowę,
a wielu zdumieje się tym, co go spotkało.
14 Dobra i niedole, życie i śmierć,
ubóstwo i bogactwo pochodzą od Pana.
17 Dar Pana spocznie na ludziach bogobojnych,
a upodobanie Jego na zawsze zapewni im szczęście.
18 Niejeden wzbogacił się mozołem i swoją chciwością,
a oto udział jego w nagrodzie:
19 gdy powie: «Znalazłem odpoczynek
i teraz mogę żyć z moich dostatków» -
nie wie, ile czasu minie,
a zostawi je innym i umrze.
20 Trwaj w przymierzu twoim i bądź mu oddany,
a wypełniając je zestarzej się!
21 Niech cię w podziw nie wprawiają czyny grzesznika,
ufaj Panu i wytrwaj w twym trudzie,
albowiem łatwą jest rzeczą w oczach Pana
natychmiast i niespodziewanie wzbogacić ubogiego.
22 Błogosławieństwo Pana nagrodą bogobojnych
i prędko zakwitnie Jego błogosławieństwo.
23 Nie mów: «Czego potrzebuję
i jakie dobra mam mieć od tej chwili?»
24 Nie mów: «Wystarczam sam sobie
i jakież zło może mnie obecnie spotkać?»
25 W czasie pomyślności zapomina się o przykrościach,
a w czasie przykrości nie pamięta się o pomyślności.
26 A dla Pana łatwą jest rzeczą w dzień śmierci
oddać człowiekowi według jego postępowania.
27 Godzina nieszczęścia pokrywa zapomnieniem dobrobyt,
a przy końcu życia wychodzą na jaw sprawy człowieka.
28 Przed śmiercią nikogo nie nazywaj szczęśliwym,
gdyż dopiero w ostatniej chwili poznaje się męża.

Roztropna ostrożność

29 Nie wprowadzaj do domu swego każdego człowieka,
różnorodne są bowiem podstępy oszusta.
30 Jak złowiona kuropatwa w klatce,
tak serce pysznego:
jak szpieg wypatruje on słabe strony,
31 podając dobre rzeczy za złe, przygotowuje zasadzkę
i najlepszym twym zaletom przygania.
32 Przez iskrę węgiel napełnia się ogniem,
a człowiek niegodziwy czyha na krew.
33 Strzeż się człowieka złego, który knuje niegodziwości,
by nie sprowadził na ciebie hańby niezatartej.
34 Przyjmij obcego do domu, a wtrąci cię w zamieszanie
i oddali cię od twoich najbliższych.

1 Mądry władca dobrze swój lud poprowadzi,
a rządy rozumnego będą dobrze uporządkowane.
2 Jaki władca ludu, tacy i jego ministrowie,
jaki władca miasta, tacy i jego mieszkańcy.
3 Król bez nauki zgubi swój lud,
a mądrość władców zbuduje miasto.
4 W ręku Pana są rządy na ziemi,
w swoim czasie wzbudzi On dla niej odpowiedniego władcę.
5 W ręku Pana spoczywa powodzenie męża,
On osobie prawodawcy udziela swej chwały.

Przeciw pysze

6 Za każdy zły czyn nie unoś się gniewem na bliźniego
i nie czyń nic, co jest dziełem zuchwalstwa.
7 Pycha jest obmierzła Panu i ludziom,
a ciemiężenie [innych] uważają oni za [wielkie] przestępstwo.
8 Panowanie przechodzi od narodu do narodu
przez krzywdy, bezprawia, pieniądze.
9 Dlaczego pyszni się ziemia i popiół,
skoro za życia jeszcze wyrzuca swe wnętrzności?
10 Mała choroba, żartuje lekarz,
a kto dziś królem - jutro umiera.
11 Gdy człowiek życie zakończy,
odziedziczy zgniliznę, bestie i robaki.
12 Początkiem pychy człowieka jest odstępstwo od Pana,
gdy odstąpił sercem od swego Stworzyciela.
13 Albowiem początkiem pychy - grzech,
a kto się da jej opanować, zalany będzie obrzydliwością.
Dlatego Pan zesłał przedziwne kary
i takich doszczętnie zatracił.
14 Pan wywrócił trony władców,
a na ich miejscu posadził pokornych.
15 Pan wysuszył korzenie narodów,
a na ich miejscu zasadził pobożnych.
16 Pan spustoszył kraje narodów
i zniszczył je aż do fundamentów ziemi.
17 Wyrwał, zatracił
i wymazał na ziemi ich pamięć.
18 Nie dla ludzi stworzona jest pycha
ani szalony gniew dla zrodzonych z niewiasty.
Kto jest godzien czci?

19 Jakie pokolenie jest poważne? Pokolenie człowieka.
Jakie pokolenie jest szanowane? Bojące się Pana.
Jakie pokolenie jest wzgardzone? Pokolenie człowieka.
Jakie pokolenie jest wzgardzone? Przekraczające przykazania.
20 Wśród braci jest poważany ich zwierzchnik,
a w oczach Pana - są ci, którzy się Go boją.
22 Czy to bogaty, czy godzien sławy, czy biedny -
chlubą ich bojaźń Pana.
23 Nie jest słuszną rzeczą odmawiać czci ubogiemu, ale mądremu,
i nie godzi się szanować człowieka grzesznego.
24 Zwierzchnik, sędzia, władca są poważani,
ale żaden z nich nie jest większy od tego, który się boi Pana.
25 Słudze mądremu służyć będą wolni,
a ten, który posiada wiedzę, nie będzie narzekał.

Pokora i prawda

26 Nie szukaj wymówek, gdy masz spełnić swój obowiązek,
i nie przechwalaj się, gdy przyszedł czas twego poniżenia.
27 Lepszy jest ten, który pracuje, a opływa we wszystko,
niż ten, co przechadza się poważany, a nie ma chleba.
28 Synu, ze skromnością dbaj o cześć dla swej osoby
i oceniaj siebie w sposób należyty.
29 Tego, kto wykracza przeciw samemu sobie, któż usprawiedliwi,
i któż będzie poważał tego, kto hańbi swe życie?
30 Ubogi będzie poważany z powodu swej wiedzy,
a bogaty dzięki swej zamożności.
31 Ten, kto jest poważanym w ubóstwie, o ileż bardziej nim będzie w bogactwie,
a kto jest bez czci w bogactwie, o ileż bardziej będzie nim w ubóstwie.

1 Nie podejrzewaj swej żony,
byś nie nauczył jej złego postępowania przeciw sobie.
2 Nie zaprzedawaj kobiecie swej duszy,
by się nie wyniosła nad twoją władzę.
3 Nie wychodź na spotkanie kobiety rozpustnej,
byś nie wpadł w jej sidła.
4 Nie wchodź w zażyłość ze śpiewaczką,
by jej zamiary cię nie usidliły.
5 Nie wpatruj się w dziewicę,
abyś przypadkiem nie wpadł w sidła kar z jej powodu.
6 Nie oddawaj się nierządnicom,
abyś nie stracił swego dziedzictwa.
7 Nie rozglądaj się po ulicach miasta
ani nie wałęsaj się po jego pustych zaułkach.
8 Odwróć oko od pięknej kobiety,
a nie przyglądaj się obcej piękności:
przez piękność kobiety wielu zeszło na złe drogi,
przez nią bowiem miłość namiętna rozpala się jak ogień.
9 Z kobietą zamężną nigdy razem nie siadaj
ani nie ucztuj z nią przy winie,
aby przypadkiem twa dusza nie skłoniła się ku niej,
byś przez swą namiętność nie potknął się aż do zagłady.

Obcowanie z ludźmi

10 Nie porzucaj starego przyjaciela;
nowego nie można postawić wyżej niego.
Wino nowe, przyjaciel nowy -
jeśli się zestarzeje - z przyjemnością wypijesz.
11 Nie zazdrość chwały grzesznikowi,
nie wiesz bowiem, jaka będzie jego zguba.
12 Nie miej upodobania w tym, co się podoba bezbożnym,
pamiętaj, że nie będą usprawiedliwieni - aż do Otchłani.
13 Daleko bądź od człowieka, co ma władzę zabijania,
a nie doznasz obawy śmierci,
a jeśli się doń zbliżysz, nie popełniaj zdrożności,
by nie odebrał ci życia.
Pamiętaj, że chodzisz wśród sideł
i na krawędzi murów miasta się przechadzasz.
14 Według możności staraj się zyskiwać życzliwość bliźnich,
a naradzaj się z mądrymi!
15 Wiedź rozmowę z rozumnymi,
a każda przemowa twoja niech będzie o Prawie Najwyższego.
16 Mężowie sprawiedliwi niech będą twoimi współbiesiadnikami,
a w bojaźni Pańskiej niech będzie twoja radość!
17 Ręka rzemieślników czyni dzieło godne pochwały,
a rządca ludu okaże mądrość przez swoją mowę.
18 Będą się bali w mieście człowieka, co umie władać językiem,
a porywczy w mowie ściągnie na siebie nienawiść.

1 Nie sprzeczaj się z człowiekiem potężnym,
abyś przypadkiem nie wpadł w jego ręce.
2 Nie spieraj się z człowiekiem bogatym,
by nie przeciwstawił ci ciężaru [złota].
Złoto bowiem zgubiło wielu
i serca królów uwiodło.
3 Nie sprzeczaj się z człowiekiem gadatliwym
i nie dorzucaj drew do jego ognia!
4 Unikaj poufałości z prostakiem,
aby twoi przodkowie nie byli znieważani.
5 Nie czyń wyrzutów człowiekowi, co się odwraca od grzechu,
pamiętaj, że wszyscy jesteśmy godni kary.
6 Nie uwłaczaj człowiekowi w jego starości,
albowiem i z nas niektórzy się zestarzeją.
7 Nie okazuj radości nad zmarłym,
pamiętaj, że wszyscy pomrzemy.
8 Nie gardź opowiadaniem mędrców,
a zajmuj się ich przypowieściami,
albowiem od nich zdobędziesz naukę,
abyś mógł urzędować u władców.
9 Nie odsuwaj od siebie opowiadania starców,
albowiem i oni nauczyli się go od swoich ojców;
od nich i ty nauczysz się rozumu,
by w czasie potrzeby dać odpowiedź.
10 Nie podpalaj węgli grzesznika,
abyś nie spłonął w ogniu ich płomienia.
11 Nie cofaj się przed zuchwalcem,
aby się nie zasadził jak sidło przeciw tobie.
12 Nie pożyczaj człowiekowi możniejszemu od siebie,
a jeślibyś pożyczył, uważaj to za stracone!
13 Nie ręcz ponad swoją możliwość,
a jeśliś poręczył, troszcz się jako płatnik!
14 Nie prawuj się ze sędzią,
ponieważ według jego uznania wydadzą mu wyrok.
15 Nie wyruszaj w drogę z człowiekiem nieroztropnie odważnym,
aby ci nie był ciężarem:
on bowiem według swej woli będzie postępować
i mógłbyś zginąć przez jego szaleństwo.
16 Nie wadź się z popędliwym
i nie wędruj z nim przez pustynię,
albowiem krew w oczach jego jest niczym,
a zabije cię tam, gdzie nie będzie pomocy.
17 Nie naradzaj się z głupim,
bo nie potrafi rozmowy zachować w tajemnicy.
18 Wobec obcego nie zdradzaj tajemnic,
nie wiesz bowiem, co wymyśli.
19 Nie otwieraj swego serca każdemu człowiekowi,
abyś nie usunął od siebie szczęścia.

1 Nie czyń zła, aby cię zło nie pochłonęło.
2 Odstąp od nieprawości, a ona odstąpi od ciebie.
3 Synu, nie siej [przestępstw] w bruzdy niesprawiedliwości,
a nie będziesz żął jej siedmiokrotnych plonów.
4 Nie szukaj u Pana władzy
ani u króla zaszczytnego miejsca!
5 Nie usprawiedliwiaj się przed Panem
i nie staraj się uchodzić za mądrego przed królem!
6 Nie staraj się być sędzią,
bo może nie zdołasz wykorzenić niesprawiedliwości
lub zlękniesz się oblicza władcy
i dasz zgorszenie, wbrew swej uczciwości.
7 Nie występuj przeciw ludowi miasta
ani nie uniżaj się przed pospólstwem!
8 Nie dodawaj ponownie grzechu do grzechu,
albowiem i za jeden nie będziesz wolny od kary.
9 Nie mów: «Wejrzy na wielką liczbę mych darów
i kiedy złożę ofiarę Bogu Najwyższemu, przyjmie ją».
10 Niech ci nie zabraknie ufności w czasie twej modlitwy
i nie zaniedbuj czynić jałmużny!
11 Nie naśmiewaj się z człowieka, który w duszy jest rozgoryczony,
jest bowiem Ktoś, kto poniża ale i wywyższa.
12 Przeciw bratu nie uprawiaj kłamstwa
ani nie czyń podobnie wobec przyjaciela!
13 Nie mów żadnego kłamstwa,
albowiem trwanie w nim wcale nie prowadzi do dobrego.
14 Na zgromadzeniu starszych nie bądź gadatliwy,
a w modlitwie swej nie powtarzaj [tylko] słów!
15 Nie czuj wstrętu do pracy uciążliwej
i do uprawy roli, której Twórcą jest Najwyższy.
16 Nie doliczaj siebie do mnóstwa grzeszników,
pamiętaj, że gniew karzący nie zwleka.
17 Upokórz bardzo swą duszę,
albowiem karą dla bezbożnych ogień i robak.
18 Nie wymieniaj przyjaciela za pieniądze
ani brata prawdziwego za złoto z Ofiru.
19 Nie odchodź od żony mądrej i dobrej,
albowiem miłość jej cenniejsza niż złoto.
20 Nie krzywdź sługi rzetelnie pracującego
ani najemnika oddającego się zajęciu z całej duszy!
21 Dusza twa niech miłuje rozumnego sługę
i nie pozbawiaj go wolności!

Dzieci i żona

22 Posiadasz stada? Doglądaj ich,
a jeśli masz z nich pożytek, niech zostaną przy tobie!
23 Masz dzieci? Wychowuj je,
zginaj im karki od młodości!
24 Córki posiadasz? Czuwaj nad ich ciałem,
a nie uśmiechaj się do nich!
25 Wydaj za mąż córkę, a dokonasz wielkiego dzieła,
ale daj ją mądremu mężowi!
26 Masz żonę według twego upodobania, nie odrzucaj jej,
ale znienawidzonej nie obdarzaj zaufaniem.

Rodzice

27 Z całego serca czcij swego ojca,
a boleści rodzicielki nie zapominaj!
28 Pamiętaj, że oni cię zrodzili,
a cóż im zwrócisz za to, co oni tobie dali?

Kapłani

29 Z całej swej duszy czcij Pana
i szanuj Jego kapłanów!
30 Z całej siły miłuj Tego, co cię stworzył,
i nie porzucaj sług Jego ołtarza!
31 Bój się Pana i oddawaj cześć kapłanowi,
oddaj cześć mu należną, jak ci nakazano:
pierwociny z ofiary przebłagalnej, dar łopatek
z ofiary oczyszczenia i pierwociny rzeczy świętych.

Biedni i doświadczeni

32 Wyciągnij rękę do ubogiego,
aby twoje błogosławieństwo było pełne.
33 Miej dar łaskawy dla każdego, kto żyje,
nawet umarłym nie odmawiaj oznak przywiązania!
34 Nie usuwaj się od płaczących
i smuć się ze smucącymi!
35 Nie ociągaj się z odwiedzeniem chorego człowieka,
albowiem za to będą cię miłować.

Roztropność i zastanowienie

36 We wszystkich sprawach pamiętaj o swym kresie,
a nigdy nie zgrzeszysz.